وایقان

    فرمان حمزه میرزای حشمت الدوله حاکم آذربایجان در مورد وایقان:

مشخصات فرمان به شرح زیر است.

ü    موضوع فرمان:  فرمان حمزه میرزا حشمت الدوله [1]به حکام و مباشرین ارونق پیرو فرمان ناصرالدین شاه در مورد مالیات وایقان

 ü    تاریخ صدور فرمان: شهر ذی قعده سنه 1270 قمری [2]

ü    وضعیت فیزيكي: سندکهنه است و در قسمت پایین صفحه به انداره 5*5 سانتیمتر پاره شده و افتاده است.

ü    نوع كاغذ: کاغذ ضخیم به رنگشکلاتیبه ابعاد 40*62 سانتی متر، دست ساز آهاركهنه شده، قسمتی که فرمان در آن نوشته شده به ابعاد 24*42 سانتی متر و به رنگ آبی است.

ü    خط کشی : به فاصله یک سانتیمتر از لبه هر چهار ضلع کاغذ دو خط نازک کشیده شده  و به صورت کادر می باشد. قسمت آبی صفحۀ کاغذ دارای سه خط طلایی رنگ طولی نسبتاً عریض از بالا به پایین است.  دو تا از این خط ها به فاصلۀ 3 سانتی متر از لبۀ چپ و راست کاغذ قرار گرفته اند.خط دیگر باقیماندۀ صفحه را به دو قسمت با عرض های 10 و 23 سانتیمتر تقسیم نموده است. درآن قسمت از صفحه که 23 سانتی متر عرض دارد متن اصلی در 6 سطر نوشته شده است. سطر اول از لبه  بالایی کاغذ 30 سانتی متر و از ضلع بالای قسمت آبی 14 سانتیمتر وسطر آخر از لبۀ پایینی 3 سانتی متر فاصله دارد. درقسمتی که متن نامه در آن نوشته شده خطوط عرضی رسم شده که تعداد آن 11 خط است، بدین ترتیب بین خطوط اول و دوم، سطر اول  وبین خطوط سوم و چهارم سطر دوم و بین خطوط پنجم و ششم سطر سوم و بین خطوط هفتم و هشتم سطر چهارم و بین خطوط نهم و دهم سطر پنجم و پایین خط دهم سطر ششم فرمان نوشته شده است. در آغاز سطر اول طغرا قرار دارد. و با فاصله 3 سانتی متر از طغرا متن اصلی شروع گردیده است. در قسمتی از صفحه که 10 سانتی متر عرض دارد مهر  صادر کنندۀ فرمان یعنی مهر حشمت الدوله حاکم وقت آذربایجان در داخل کادری به شکل مربع و به ابعاد 3*4 سانتی متر قرار دارد. تمام خطوط به رنگ و طلایی است.

ü    مهر فرمان: مهر به صورت مستطیل و به ابعاد 30*30 میلی متر است. حاشیه مهر دارای خطوطی به ترتیب از خارج به داخل به رنگهای سیاه  و طلایی تشکیل شده است. خط طلایی پهن تر و در حدود 2 میلی متر است. زمینۀ مهر سیاه است. سجع مهر[3] خطوط منحنی است. نوشتۀ مهر که با خط نستعلیق می باشد، این عبارت است: "فروزان گوهر دریای شاهی، حشمت الدوله"

ü    طغرای فرمان:  عبارت طغرای فرمان این است: "حکم والا شد"

ü    متن فرمان: فرمان به خط نستعلیق بسیار زیبا در شش خط نوشته شده و به شرح زیر است.

     که چون از قرار فرمان قضا جریان سرکار اعلیحضرت قدر قدرت اقدس همایون شهریاری روحی و روح العالمین له الفداه مالیات دیوانی قریه وایقان مبلغ پانصد و هشتاد تومان مقرر شده که هر ساله مبلغ مزبور را بدیوان کارسازی نموده علاوه چیزی ندهند لهذا ما نیز امتثالاً لامره الاقدس الاعلی و محض رعایت و رفاه حال رعایا و اهالی آنجا در معامله هذه السنه بارس ئیل خیرت تحویل و مابعدها مالیات قریه مزبوره را به مبلغ پانصد و هشتاد تومان قطع و قرار فرمودیم که همه ساله در وجه مباشرین ارونق و انزاب مهمانی داشته با کمال آسودگی و فراغت بامر ثناجویی و دعاگویی دولت ابد مدت قیام و اقدام نمایند ................. [4] محال ارونق و انزاب بنحویکه مرقوم شد معمول داشته و تخلف و تمرد جایز ندارند المقرر کتاب سعادت اکتساب دفترخانه مبارکه شرح رقم مبارک را ثبت و ضبط نموده و در عهده شناسند تحریر ذوی القعده الحرام 1270[5]

[1] - حمزه ميرزا پسر عباس ميرزا نايب السلطنه در سال 1263 ه ق به حكمراني خراسان رفت. حكومت او را سالار و ساير امراي خراسان گردن ننهادند و او ناچار از تهيه ي اردوي نظامي شد و در سال 1265 ه ق همراه يارمحمد خان حاكم مقتدر هرات كه براي كمك او به مشهد آمده بود به هرات رفت و سه ماه و نيم در دو فرسنگي غوريان توقف كرد. در همين ايام بود كه عده اي از سران بابيه به خراسان رفتند و آنجا را محل تجمع و تبليغ خود قرار دادند. به دستور حشمت الدوله، ملاحسين بشرويه اي، اولين ايمان آورنده به باب، دستگير و به اردوي نظامي منتقل شد. ولي پس از چندي ملاحسين از اردو گريخت و به مازندران رفت.

حمزه ميرزا حشمت الدوله در سال 1265 ه ق به تهران آمده و سپس به ايالت آذريجان فرستاده شد. در سال 1266 ه ق كه والي آذربايجان بود به دستور ميرزا تقي خان اميركبير مأمور محاكمه و اعدام سيد علي محمد باب شد كه در آن ايالت زنداني و تحت نظر بود. او به قتل سيد باب راضي نبود و در اين كار مردد بود، چه گذشته از اين كه كشتن سيدي را جايز نمي شمرد، از اين كه امير او را مأمور به قتل فردي كرده بود نيز دلتنگ بود. وقتي فرمان امير درباره ي اعدام باب به او رسيد جواب داد «... مرا چنان گمان بود كه لطف آن حضرت سبب شود كه فتح سرحدات روم و روس و جنگ با ملت پاريس و پروس به من محول فرمايند.» در رد گنده گويي هاي شاهزاده مآبانه ي او همين بس كه بدانيم اين شاهزاده كه آرزوي جنگ با روس و پروس را در سر داشت، مأمور سركوبي تركمانان شورشي شد و آن چنان شكست سختي از آنان خورد كه بيشتر سپاهيان دولتي كه تعداد آنها بيش از سي هزار نفر (بعضي تا پنجاه هزار هم نوشته اند) كشته شدند و بقيه هم به دست تركمانان اسير شدند. به هر جهت گويا او از امر صدراعظم سرباز زد و فرمان را ميرزا حسن خان وزير نظام برادر ميرزا تقي خان امير نظام اجرا كرد.

در سال 1297 ه ق از تهران يك اردوي نظامي به رياست حمزه ميرزا حشمت الدوله و مصطفي قلي خان اعتمادالسلطنه قراگزلوي همداني براي سركوبي شيخ عبيدالله كرد راهي آذربايجان و كردستان شد. هنگامي كه اردو به شهر بانه رسيد، حشمت الدوله به مرگ طبيعي درگذشت.

[2] - این تاریخ با ماه مرداد سال 1233 شمسی منطبق است.

[3] - سجع، به نقش و نگار زمینه هر مهر سجع می گویند.

[4] - در این قسمت به علت پارگی کاغذ چند کلمه افتاده است.

[5] - این تاریخ با ماه مرداد سال 1233 شمسی منطبق است.