دفاعیه مباشر پیرو شکایت ملا حسینعلی به حشمت الدوله

در بین مدارک باقیمانده از دورۀ قاجار در مورد وایقان سندی وجود دارد که در متن آن فرمان قهرمان میرزا عیناً بدون اینکه کلمه ای جا افتاده باشد، نوشته  شده است.

جنس و ابعاد کاغذ و رنگ مرکب نوشتار این سند با ویژگی های عریضه ای که ملا حسنیعلی نوشته کاملاً مطابقت دارد. این امر مؤید آن است که نویسنده این متن ملا حسینعلی است.

خط این سند را با سندی که عریضه ملا حسینعلی است مقایسه نمودم کاملاً خط این دو سند مشابه است به احتمال قریب به یقین نویسنده متن سند اخیر نیز ملا حسینعلی است. و چنین استنباط می گردد ایشان متن حکم قهرمان میرزا را جهت تأیید مضمون عریضه خود رو نویسی نموده و به صورت پیوست به عریضه خود به حشمت الدوله ارسال نموده است نظیر کاری که امروزه تصویر (کپی) اسناد مرتبط را به نامه ضمیمه می کنند.

این سند توسط فرد دیگری با خط شکسته حاشیه نویسی شده است. دراکثر کلمات این نوشته نقطه نگذاشته اند لذا خواندن آن خیلی مشکل است. مع الوصف  تلاش نمودم بیش از نود در صد آن را بخوانم و موضوع آن را دریافت نمایم. نویسنده نامه نه اسم خود را نوشته و نه مهری زده است ولی مفهوم آن می رساند که ازخودش در مقابل شکایتی دفاع نموده و به شاکی معترض شده است.  فحوای مطلب نیز حاکی آن است که نویسنده حاشیه مسؤول دریافت مالیات بوده و به عبارت دیگر صاحب تیول است. 

چون در حاشیه عریضه ملا حسینعلی، حسشمت الدوله از خداداد خان به عنوان صاحب تیول وایقان نام برده ونوشته او را مستند صدور حکم خود در مورد معافیت ملاحسنیعلی از پرداخت مالیات قرار داده است  می توان به احتمال قریب به یقین چنین استنباط کرد که نویسنده حاشیه سند اخیرالذکر خدادادخان است.

اگر مجموعه مطالب بالا را بپذیریم داستان از این فرار خواهد بودکه:

مالیات وایقان نهصد و پنجاه تومان بود عباس میرزا به علت مهمان نوازی وایقانیها چهار صد و پنجاه تومان آن را بخشیده است. پس از عباس میرزا، پسرش قهرمان میرزا نیز این بخشیدگی را قبول نموده و حکم صادر نموده است صاحب تیول مکلف به اجرای این حکم بوده است. خانواده دنبلی صاحب تیول[1] وایقان بودند. در زمان نگارش این سند نجفقلی خان بیگلر بیگی دنبلی فوت نموده بود و خدادادخان صاحب تیول وایقان بود. ملا حسنیعلی که تا آن زمان از پرداخت مالیات معاف بوده است گویا عوامل خدادادخان  او را برای پرداخت مالیات تحت فشار گذاشته اند این امر باعث شکایت ملاحسینعلی به حشمت الدوله که حاکم آذر بایجان بود، شده است. ملا حسنیعلی متن حکم قهرمان میرزا را رونویسی نموده و به عریضه خود پیوست کرده است. حشمت الدوله قبل از اینکه در مورد شکواییه ملا حسینعلی حکمی بدهد پیوست عریضه ایشان را در اختیار خدادادخان گذاشته و او را استیضاح کرده او نیز در مقام دفاع این حاشیه را که اعتراض به شاکی می باشد، نوشته است. حال متن نامه را که رونوشت حکم قهرمان میرزا است و حاشیه آن را ذیلاً درج می کنیم.

متن نامه:

صورت رقم مبارکه ...........

آنکه چون از قرار رقم مبارک نواب ولیعهد[2] مغفور البسه الله حلل النور نظر بصداقت و دعاگویی و استحقاق اهالی قریه وایقان مبلغ چهارصدو پنجاه تومان از جمله نه صد و پنجاه تومان مالیات دیوانی قریه مزبور بتخفیف و تصدق مقرر شده است که مبلغ مزبور موافق حق و حساب در میان رعیت تقسیم شود که هریک از افراد رعایای الخاصه حصه خود را درست ببرد نواب ما نیزمحض حصول دعای خیر بجهت ذات اقدس همایون شاهی و رفاه و آسایش رعایای قریه مزبور در معامله هذه السنه میمونه پیچی ئیل سعادت تحویل مبلغ چهارصدو پنجاه تومان از جمله نه صد و پنجاه تومان مالیات دیوانی قریه مزبور بتخفیف و تصدق مقرر داشتیم که به سرانه و خانه شمار و سایر وجوهات بقسط و عدل تقسیم بکنند که هریک از افراد رعایای الخاصه حصه خود را درست ببرد و به فراغت و آسایش بدعای بقای دولت قاهرۀ سلطانی قیام و اقدام نمایند مقرر آنکه مباشرین امور دیوانی محال ارونق وجه مزبور را هرساله بموجب اینمطالب مستطاب بتخفیف معمول داشته و از متوجهات[3] دیوانی قریه وایقان موضوع دانسته مطالبه ننمایندکتّاب مبارکه شرح رقم را ثبت و ضبط نموده و در عهده شناسند تحریر فی شهر جمادی الثانی 1252

حاشیه نامه:

عالی......[4]  حساب سال اعلام می شود کاغذیکه نوشته بودی رسید مضمون معلوم شد و صورت رقم مبارک نواب عالی و امر شاه زاده اعظم روحی فداه بسیار خوب است ..................... برسد بمن این طور نگفته بودند. چتاچه هر ساله ششصد تومان معامله کرده بودم من هم تخفیف آنها می دادم از سیصد تومان هم کمتر با آنها معامله کرده ام چرا بی جهت از دست{ من} شکوه نمایند حالا از  مضمون رقم معلوم شد اینطور نبوده است خیلی خوب آنچه قرار با من کرده اند بدهند. از من خوف دارند معلومت شد  عرض مراکه کمتر از آنمرحمت فرموده اند منفعت می نمایم من که دو هزار تومان جمع نکردم تا چهارصد و پنجاه تومان کسر بکنم از صرفه مزبور خیلی کمتر  شد من از همان سیاق هم کسر { ....} کرده ام اگر در همین حرفی  دارید بفرمایید بنا به خواست جواب والا[5]ا عرض بکنم و نامه بنویسم


[1] -  در دورۀ ایلخانی تا قاجار ملک و سرزمینی که از طرف پادشاه به کسی واگذار می‌شد تا از درآمد آن زندگی کرده و وظیفه و مستمری خود را از مالیات آن وصول کند؛ اقطاع. (فرهنگ عمید)

[2]- مراد از ولیعهد عبای میرزا  است.

[3] - متوجهات یعنی مالیات و هر آنچه حکومت از مردم و رعایا دریافت می کند

[4] - اینجا چند کلمه افتاده است.

[5] - والا اشاره به حشمت الدوله است.