وایقان

۶ - مبحث مربوط به پول :

واحد پول رسمی ایرا ن ریال است که معادل یکصد دینار می باشد. به هرده ریال نیز یک تومان می گویند. در معاملات عادی، عنوان تومان بیشتر از ريال رایج است. در ایام سابق عناوین دیگری از پول در وایقان به کار می رفت که در حال حاضر نیز در بعضی از معاملات، محاورات و گاهی ضرب المثل ها ازعناوین مزبور استفاده می شود. در این مجال به پاره ای از این عناوین وسابقۀ آنها اشاره خواهم کرد. این عناوین عبارتند از:

1 - درهم، 2- دینار، 3- فَلس (فلوس)، 4- قاز، 5- قره پول (پاپاسی)، 6- قلب پول، 7- تومان، 8- قِران، 9- ريال، 10 - اشرفی، 11 - محمودی، 12 - شاهی، 13 – یوز آلتین، 14 - عباسی، 15 - گوموش پول، 16 - ایکی ريال، 17 - بیستی، 18- اون شاهی (دهشاهی) 19 – دو زار(دوهزار) 20 - مانیت (منات)، 21- پَنَبات، 22 - اوچ پنبات، 23 – باجُقلی(باج اوغلی)

دِرهم = پول نقره و به شکل سکه از ایام قدیم در ایران کاربرد داشته ولی ارزش و مقدار نقرۀ موجود در هر سکه در حکومتها و ازمنۀ مختلف متغیر بود.

دینار= پول طلا و به شکل سکه از ایام قدیم در ایران کاربرد داشته ولی ارزش و مقدار طلای موجود در هر سکه در حکومتها و ازمنۀ مختلف متغیر بود. علاوه بر آن واحدهای پول دیگری که با اسامی متفاوت در دوره های مختلف ضرب شده اند با دینار معادل سازی گردیده اند به عنوان مثال در حال حاضر ريال که واحد پول رایج کشور است معادل یکصد دینار تعریف گردیده است.

مرحوم معجز شبستری ترجیع بندی دارد که بیت ترجیع آن اشاره به دو نوع پول فوق الذکر دارد:

"پولدور کیشی نین غم گونی غمخواری داداش جان کیمی باغریوا باس درهم و دیناری داداش"

فَلس (فلوس) = پول مسی است که اکثراً به عنوان پول خُرد در بعضی ادوار ضرب می شد.

قاز= در زمان صفویه پول مسی معادل پنج دینار ضرب می شد که به آن قاز می گفتند و در واقع جزو کم بهاترین سکه ها بود. در حال حاضر ضرب المثلی است که می گویند فلان چیز یک قاز هم ارزش ندارد.

قره پول (پاپاسی) = این پول در واقع همان فلوس است چون پول مسی بعد از مدتی سیاه می شد به آن "قره پول یا پاپاسی" می گفتند. در مقابل به پول نقره که هیچوقت سیاه نمی شد "آغ پول" می گفتند. اکنون این پول وجود ندارد ولی در محاورات وقتی به کم ارزش بودن چیزی بخواهند اشاره کنند به کنایه می گویند که فلان چیز یک پاپاسی هم ارزش ندارد.

قلب پول یعنی پول قلابی = پول هایی که در دوره قاجار ضرب می شد از نقره بود گاهی در ضرابخانه های تقلبی مقداری مس یا فلزات کم بهای دیگرمی افزودند. این پولها برخلاف پولهای اصلی بعد از مدتی سیاه می شد و همچنین ظرافت خود را از دست می داد به این پولها "قلب پول" یا "تنبل" می گفتند.

تومان = کلمه تومان در اصل یک کلمۀ ترکی یا مغولی است که از زمان سلجوقیان وارد سیستم مالی کشور شد ولی کاربرد وسیع آن از زمان گیخاتو پادشاه ایلخانی در ایران می باشد. در زمان گیخاتو وضع مالی حکومت بد شد و خزانه از پول اصلی که دینار (طلا) بود خالی گردید. گیخاتو با تقلید از چینی ها و با مشورت وزرا و مشاورین خود اولین بار پول کاغذی را در تبریز چاپ کرد که اسم این پول کاغذی "جاو" بود. ارزش هر جاو یک تومان تعیین شد و هر تومان ده هزار دینار معادل سازی شد. گیخاتو معاملات با پول های سکه ای را ممنوع کرد بلکه این پول کاغذی رواج پیدا کرده و وضع خزانه را بهبود بخشد ولی همۀ بازرگانان مقاومت کردند و تجارت در ایران و حوزۀ حکومتی او افول کرد در نتیجه او مجبور شد پول جاو را جمع کرده و وضع را به حالت اول برگرداند. پول جاو جمع شد ولی کلمۀ "تومان" از آن زمان به عنوان ده هزار دینار در ادبیات اقتصادی کشور باقی ماند و در تمام دوره های بعدی نیز به ده هزار دینار یک تومان می گفتند تا اینکه در سال سی ام سلطنت فتحعلیشاه قاجار که واحد پول ایران به "قران" تبدیل شد قران را معادل یکصد دینار و تومان را ده قران تعریف کردند بنابراین از آن روز تا کنون تومان به جای ده هزار دینار، معادل هزار دینار شده است. کلمۀ تومان در قشون سابق در دوره های صفویه و قاجار کاربرد داشته و به ده هزار سرباز یک تومان و به سرکرده ده هزار سرباز امیر تومان می گفتند.

قِران = این کلمه مصدر عربی و به معنای مقارنه است. قدما ستارۀ مشتری را سعد اکبر و ستارۀ زهره را سعد اصغر می نامیدند. اگر اتفاقی در موقع مقارنه این دو ستاره بود آن را به فال نیک می گرفتند. کسی که در مقارنه این دو ستارۀ سعد متولد می شد اورا صاحب سعد یا صاحبقران می دانستند. لقب فتحعلیشاه و ناصرالدین شاه قاجار صاحبقران بود یعنی آنها در موقع مقارنه این دو ستارۀ سعد متولد شده اند. در زمان فتحعلیشاه در نظام پولی کشور تغییراتی به وجود آمد و به نام او پول جدیدی ضرب شد و لقب او را که صاحبقران بود برای واحد پول انتخاب کردند و از آن روز "قران" واحد پول برگزیده شد و تا زمان پهلوی که واحد پول ایران، ريال شد این عنوان واحد پول رسمی کشور بود در حال حاضر نیز کلمۀ قران به جای ريال در محاورات بکار می رود. قران پول نقره ای بود و به شکل سکه های یک، دو و پنج قرانی ضرب می شد و بعد از فتحعلیشاه در زمان سلاطین قاجار کاربرد داشت.

ریال = این کلمه در زمان قاجار و زمان پهلوی دو کاربرد متفاوت داشت. در زمان قاجار به دو قران و نیم، دو ريال میگفتند تا این اواخر نیز باز با وجود اینکه مصداق ريال تغییر پیدا کرده مردم عادی در معاملات خود از عبارت دو ريال منظورشان دو ونیم قرا ن بود. در اوایل سلطنت پهلوی واحد پول از قران به ريال تغییر کرد و هر ريال معادل یکصد دینار و هر ده ريال معادل یک تومان تعریف شد. چون قران وريال از نظر اجزا و اضعاف مانند هم بود مردم کماکان کلمۀ قران را به جای کلمۀ ريال به کار می برند.

اشرفی = سکه های طلایی که در زمان صفویه ضرب شد، اشرفی نامگذاری کردند. بعدها اشرفی از حوزه معاملاتی به عنوان پول رایج خارج شد ولی به عنوان یک طلای زینتی در زرگرها و گردنبند زنها کاربرد داشت و هنوز هم بعضی زنها در گردنبند خود سکه های اشرفی دارند.

محمودی = در زمان محمد خدابنده از پادشاهان صفوی سکۀ یکصد دیناری ضرب شد که آنها را به نام آن پادشاه صفوی "محمدی" نامگذاری کردند. بعداً این اسم به محمودی تغییر کرد. این سکه هم بعد ازصفویه از گردش مالی خارج شد ولی مانند اشرفی کماکان در زرگری ها و گردنبند خانم ها استفاده می شد. یادآوری نمایم این خدابنده و سلطان محمد خدابنده از پادشاهان ایلخانی که در سلطانیه زنجان مدفون است دو پادشاه هستند. سکه محمودی مربوط به خدابندۀ صفوی است نه ایلخانی.

شاهی = در زمان شاه طهماسب صفوی سکه های 50 دیناری ضرب شد که به این سکه ها شاهی می گفتند. این عنوان تا چند سال اخیرنیز کاربرد داشت با این تفاوت از زمان فتحعلیشاه که تومان به جای ده هزار دینار معادل هزار دینار شد شاهی هم از پنجاه دینار به پنج دینار تغییر کرد.

یوز آلتین = یوز در ترکی به معنای یکصد است و آلتین به معنای طلا و دینار است. پس یوز آلتین یعنی یکصد دینار. در زمان صفویه سکه های یکصد دیناری ضرب شد که به آنها دوشاهی یا یوزآلتین می گفتند. این عنوان تا چند سال اخیرنیز کاربرد داشت با این تفاوت از زمان فتحعلیشاه که تومان به جای ده هزار دینار معادل هزار دینار شد یوز آلتین یا دو شاهی هم از یکصد دینار به ده دینار تغییر کرد.

عباسی = سکۀ 200 دیناری است که در زمان شاه عباس صفوی ضرب شد. این عنوان تا چند سال اخیرنیز کاربرد داشت با این تفاوت از زمان فتحعلیشاه که تومان به جای ده هزار دینار معادل هزار دینار شد عباسی هم از دویست دینار به بیست دینار تغییر کرد. هر عباسی معادل چهار شاهی است.

گوموش پول = در زمان قاجار و سلطنت پهلوی اول برای این که در اسناد تصریح نمایند که پول مندرج در معامله پول اصل نقره است نه سکه های دیگر که مخلوط با نیکل یا مس یا فلزات دیگر است به این عنوان تأکید می گردید. کما اینکه در سند مالکیت وایقان که در سال 1312 شمسی تنظیم گردیده در جایی از سند که وجه معامله درج شده، این عبارت آمده "پول فضّی". (فضّه یعنی نقره و فضّی یعنی نقره ای)

ایکی ريال = این عنوان در زمان قاجار به کار می رفت و معادل دو ونیم قران بود. تا این اواخر نیزدر معاملات عادی از این صطلاح با همین کاربرد استفاده می شد.

بیستی = این سکه کم بهاترین سکه ای است که در زمان صفویه ضرب شد و معادل بیست دینار یا دو پنجم شاهی بود. بعد از صفویه کاربردی نداشته ولی اسم آن در ادبیا ت اقتصادی وارد شده و منشأ ضرب المثلی گردیده و وقتی درجه دقت کسی را در معامله یا درجه شادی یک نفر را بخواهند تعریف کنند می گویند "فلانی بیستی نی وو رور" یعنی فلانی بیستی را هم می زند.

اون شاهی (دهشاهی) = از سکه هایی است که در زمان صفویه ضرب شده و معادل 500 دینار بود این عنوان تا چند سال اخیرنیز کاربرد داشت با این تفاوت از زمان فتحعلیشاه که تومان به جای ده هزار دینار معادل هزار دینار شد دهشاهی هم از پانصد دینار به پنچاه دینار تغییر کرد..

دو زار (دوهزار) = ازسکه هایی است که در زمان صفویه ضرب شده و معادل 2000 دینار بود این عنوان تا چند سال اخیرنیز کاربرد داشت با این تفاوت از زمان فتحعلیشاه که تومان به جای ده هزار دینار معادل هزار دینار شد "دوزار" هم از دوهزار دینار به دوست دینار تغییر کرد.هنوز هم به سکه های دو ریالی مردم عادی "دوزار" می گویند.

مانیت (منات) = با توجه به تردد زیاد اهالی ارونق (گونئی) از جمله وایقانی ها به شهرهای باکو، ایروان، تفلیس و سایر شهرهای شمالی که تحت سلطۀ روسها بود این عنوان وارد حوزۀ پولی و مالی محال ارونق (گونئی) و از جمله وایقان شد. چون هر منات سه و نیم ريال بود به تبع آن در ایام قدیم در وایقان به سه و نیم ريال یک منات یا به زبان محلی "بیر مانیت" می گفتند.

پَنَبات = این کلمه نیز به علت ارتباط مردم ارونق (گونئی) و از جمله وایقانی ها به شهرهای شمالی از جمله باکو، ایروان و تفلیس وارد حوزۀ پولی منطقۀ ارونق (گونئی) شده است هر پنبات معادل دهشاهی بود.

اوچ پنبات = این کلمه که در آذربایجان از جمله وایقان معادل سی شاهی به کار می رفت.

باجُقلی یا باج اوغلی = این سکه که در روسیه به نام دوکا ضرب می شد و به علت خلوص سکه در همه جای اروپا با اعتبار زیاد مصرف می شد توسط تجار ایرانی که اکثراً آذربایجانی بودند به ایران آمد و از زمان فتحعلیشاه تا اواخر سلطنت ناصرالدینشاه در تجارت های بین المللی و در مقاوله نامه ها بین ایران و روس کاربرد داشت و به علت اعتبارش وقتی می خواستند اعتبار چیزی را تعریف کنند، می گفتند مانند سکۀ باج اوغلی است. در ارونق (گونئی) و وایقان بعضی متمولین سرمایۀ خود را به صورت سکه های باج اوغلی حفظ می کردند.

به طور خلاصه پول های رایج در وایقان در ایام قدیم به شرح زیر بود:

1 – بیر شاهی یعنی یک شاهی معادل پنج دینار یا یک بیستم ریال.

2 – یوز آلتین یا ایکی شاهی یعنی دو شاهی معادل ده دینار یا یک دهم ريال.

3 – بیر عباسی معادل چهار شاهی یا یک پنجم ريال.

4 – بش شاهی یعنی پنج شاهی معادل یک چهارم ريال.

5 – بیر پَنَبات یا اون شاهی یعنی دهشاهی معادل نیم ريال.

6- بیر قِران یعنی یک قران معادل یک ريال.

7 – اوچ پَنَبات یعنی سی شاهی معادل یک ونیم ريال.

8- ایکی قران یعنی دو قران معادل دو ريال.

9- ایکی ريال معادل دو ونیم ريال.( توجه: در اینجا کلمه ریال اولی با دومی فرق دارد. در زمان قدیم به آنچه ما امروز ريال می گوییم قران می گفتند و به دو ونیم قران دو ریال می گفتند.)

10 - بیرمانیت یا بیر منات یعنی یک منات معادل سه ونیم ريال.

بش قران یعنی پنج قران معادل پنج ريال.

11 – بیر تومن یعنی یک تومان معادل ده ریال.

اشکال رایج پول:

بیر شاهی، ایکی شاهی، بیر عباسی، بش شاهی و بیر پنبات به صورت سکه های برنجی و بیر قران، ایکی قران و بش قران و بیر تومن به صورت پول نقره یا فضّی بود. ضمناً اسکناس های رایج عبارت بود پنج ريالی به رنگ قهوه ای کم رنگ، ده ريالی به رنگ آبی پر رنگ، بیست ريالی به رنگ قهوه ای پر رنگ، پنجاه ريالی به رنگ سبز، یکصد ريالی به رنگ قرمز و دویست ريالی به رنگ آبی.