وایقان

مناصب در وایقان:

 قبل از استقرار نظام مشروطه و تشکیل مجلس قانون گذاری قوانین مدون و منظمی برای ادارۀ امور کشور وجود نداشت. حاکمان از صدر تا ذیل اغلب بر اساس سلایق شخصی در حوزۀ عمل خود مدیریت می کردند. به همین جهت در روستاها نیز فردی که منصوب حکومت به طور رسمی باشد وجود نداشت. رتق و فتق امور روستا اغلب توسط ریش سفیدان و معتمدین مخصوصآ روحانیون انجام می شد. برای هر کس مشکلی پیش می آمد یا توسط کسی مورد ظلم قرار می گرفت یا اگر در روستا کار خلافی از کسی سر می زد به روحانی محل یا افراد صاحب نفوذ روستا مراجعه می نمود البته در روستاهایی که ارباب و رعیتی بود ارباب بالاترین مقام تصمیم گیر بود و در صورت غیبت ایشان نیز مباشر  که منصوب او بود در این موارد دخالت می نمود. گاهی افراد توسط همین افراد مورد ستم قرار می گرفتند و در این موارد معمولاً ملجأی برای تظلم آنها وجود نداشت نهایتاً به حاکم مر کز ولایت پناه می بردند که در این موارد نیز چون قانونی نبود معمولاً به اجتهاد او عمل می شد. بدیهی است در این موارد نیز شخص مظلوم به حق واقعی خود نمی رسید. در مورد امور عمرانی و اجتماعی نیز روحانیون  و ریش سفیدان گاهی اقداماتی انجام می دادند. در وایقان نیز مانند سایر آبادی های کشور وضع بر این منوال بود. و در موضوعات اختلافی یا تخلفات صادره از طرف افراد متخلف توسط روحانیون و ریش سفیدان به موارد رسیدگی می شد. البته بسیاری از این افراد نیز انسان های متقی و خدا ترسی بودند و تلاششان بر این بود که عدالت برقرار شود و خلافی در آبادی صورت نگیرد. روحانیون مخصوصاً در مسایل شرعی بیشتر حساس بودند و دقت داشتند که مردم عامل احکام شرعی باشند و ظواهر اسلام را نیز مراعات نمایند و اگر کار خلافی در این موارد مشاهده می کردند دخالت می کردند و بر اصل امر به معروف و نهی از منکر که از فروع دین اسلام است خود را موظف می دانستند تا اقدام لازم را انجام دهند.

با توجه به اینکه مکتوبی وجود ندارد تا نام روحانیون و ریش سفیدانی که در اداره آبادی مدخلیت داشتند درج شده باشد بنابراین هر کسی را نام ببرم از مسموعات خودم می باشد. شنیده ام که مرحوم حاج حاج آقا پدر مرحوم میرزا محسن غفرانی و یک روحانی دیگر همزمان او به نام ملا حسین و از معتمدین وایقان مرحوم میرزا هاشم و پسر او خداکرم بگ در امور فوق الذکر و مسایل اجتماعی آبادی بیشتر از دیگران مورد قبول عامه بودند. در مورد ملا حسین شنیده ام که بسیار سختگیر و منضبط بود و خیلی ها از ترس او جرأت انجام کار خلاف نداشتند. البته روحانیون با استفاده از مجوز امر به معروف و نهی از منکر در تنبیه و مجازات خاطیان نیز مبسوط الید بودند و در صورت لزوم خاطی را محبوس کرده یا تنبیه بدنی می نمودند.

در مرداد ماه 1285 شمسی که فرمان مشروطیت به امضای مظفرالدینشاه قاجار رسید بلافاصله نمایندگان ایالت ها در تهران مجلس شورای ملی را تشکیل دادند. اولین قانون مصوب این مجلس قانو مربوط به ایالات و ولایات می باشد که قانون بسیار مفصلی است و وقتی آن را می خوانیم در می یابیم با وجود اینکه در ایرا ن نظام پارلمانی نبود ولی منتخبین مردم با وجود عدم تجربه چقدر به موارد ریز توجه داشتند. ماده شش این قانون در مورد مدیریت ایالت ها و لایات و شهرها و روستاها می باشد و به موجب این ماده ادارۀ روستا ها از طرف حکومت به فردی تحت عنوان کدخدا محول گردیده و شرح وظایف او را به طور اجمال بیان نموده است.

 با ابلاغ این قانون در وایقان مرحوم  مشهدی رضا به عنوان اولین کدخدا منصوب گردید.ایشان از بستگان کربلایی لطفعلی بود که پدربزرگ سمندریها می باشد ویکی از دختران  ایشان همسر مرحوم  حاج محمد حسین علمشاهی بود. نامبرده مدت ده سال از سال 1285 الی سال 1295  کدخدای  وایقان بود.

  پس از استعفای ایشان مرحوم عیوضعلی قربان پورکدخدای وایقان شد که دوران کدخدایی ایشان هم حدود 19 سال بطول انجامید (از سال 1295 الی 1314) ادامه داشت.. دوران کدخدایی عیوضعلی اتفاق مهمی که در وایقان رخ داد حمله کردهای اسماعیل خان برای چندمین بار در این منطقه بود سواره نظام های اسماعیل خان با مامورین دولت وشبه نظامیان  محلی  که از جوانان داوطلب  منطقه  تشکیل  شده بودند در نزدیکی روستای توپچی درگیر شدند  وعده ای از مامورین وشخصی ها به دست کردهای اسماعیل خان کشته شدند که یکی از کشته شدگان از وایقان بود به نام علی آقا وکیل  که مرد  بسیارجدی وجنگجو بود دختر ایشان هم همسر مرحوم کربلایی غلام علمشاهی بود که برادران علمشاهی به نام آقایان محمدعلی، بیوک آقا و حاج محمود فرزندان ایشان می باشند. دردوران  ایشان اتفاق  مهم دیگر زلزله سلماس بود در اثر این زلزله مردم سلماس  واطراف آن که  بی خانمان  شده بودند بیشتر به وایقان پناه  آوردند وایقانیها  هم تا در توان داشتند از آوارگان زلزله زده حمایت می کردند مرحوم عیوضعلی در سال 1314 از کدخدایی استعفا کرد.

پس از آن مرحوم کربلایی  غلام علمشاهی  که حدود 10 سال  در  استانبول  اقامت  داشت به  وایقان  برگشت  و از طرف اهالی  وایقان  به کدخدایی انتخاب گردید ایشان دوازده  سال یعنی تا سال 1326 کدخدای وایقان بود که به علت ابتلا به  بیماری  کشنده سل د رسن  58 سالگی دارفانی را وداع گفت. در دوره ایشان جنگ بین المللی دوم اتفاق افتاد و نایره این جنگ که کل جهان را گرفته بود در اوضاع ایران نیز تأثیرات سوء زیادی گذاشت و باعث مشکلات زیاد برای مردم شد ازجمله گرانی گندم  بیداد می کرد. قیمت هر من یعنی ده کیلوگرم گندم به چهارده تومان رسید در صورتی که مزد یک کارگر روزانه از 2 تا 4 ريال بیشتر نبود به این سالها "اون دورت تومن نیک باهالیقی" یعنی گرانی چهارده تومانی می گویند. کسانی که شاهد آن سالها بودند خاطرات تلخی از آن روزگار دارند وهمچنین غایله پیشه وری در آذربایجان درآن سالها رخ داد که سالهای سخت و توأم با اغتشاش در کل آذربایجان از جمله وایقان بود.

پس از فوت ایشان فرزند  ارشدش اقای  محمد علی علمشاهی به عنوان کدخدای وایقان انتخاب شد و ایشان هم پس از 2 سال در سال 1328  از کدخدایی استعفا کرد.

در آن زمان مرحوم هاشم اقا هاشمی تازه از استانبول برگشته و در تهران مشغول کار شده بود با توجه به حسن اعتمادی که مردم وایقان به ایشان داشتند پس از استعفای آقای محمدعلی علمشاهی از نامبرده دعوت کردند که مسؤولیت کدخدایی وایقان را بپذیرد. بنابراین اورا به بخشداری و استانداری معرفی نمودند و از حدود سال 1328 ایشان کدخدای وایقان شد نامبرده حدود نوزده سال تا سال 1347 با درایت و کفایت این سمت را داشت و بسیار مورد احترام مردم بود با اعتمادی که مردم به ایشان داشتند اکثر اختلافات مردم را در خود وایقان با روش کدخدا منشی حل می کرد و به اذعان همه در زمان او مراجعه مردم به دادگاهها و ژاندارمری در حداقل بود. از کارهای مهم زمان او نوسازی حمام وایقان و تقسیم کده غرب است که در جای خود به تفصیل نوشته ام.

بعد از فوت ایشان پسرشان به نام خداکرم کدخدای وایقان شد. ایشان در سال ۱۳۵۳ در سن سی وپنج سالگی در گذشت. در این تاریخ لایحه قانونی انجمن های ده و دهبانی در مجلس شورای ملی به تصویب رسید. این لایحه در واقع مکمل لایحه قانونی تشکیل انجمن های ده و اصلاح امور اجتماعی و عمران دهات مصوب سال ۱۳۴۲ بود. در این لایحه قانونی به جای کدخدا دهبان پیش بینی گردیده بود. به همین جهت بعد از فوت ایشان دفتر کدخدایی بسته شد و دیگر کدخدایی در وایقان منصوب نگردید.

مبسوط الید بودن کدخدا در امور روستا منشا ضرب المثلی است بدین مضمون: "کدخدانی گور کندی چاپ" یعنی کدخدا را ببین روستا را غارت کن. کاربرد این ضرب المثل در جایی است که اگر کاری را در جایی می خواهی انجام دهی خودسرانه نکن بلکه با مسئول آنجا هماهنگ کن

در بحث مربوط به کدخداها جناب اقای حاج محمود علمشاهی اطلاعات خوبی در اختیارم گذاشتند. از این بابت از ایشان متشکرم.

 در آغاز این بحث یادآور شدیم که با تصویب قانون ایالات و ولایات در سال 1285 عنوان کدخدا برای ادارۀ امور روستاها پیش بینی گردید. در سال 1314 در زمان حکومت رضاشاه "قانون کدخدایی"  در مجلس شورای ملی به صورت قانون مستقل تصویب شده و این قانون به طور شفاف شرح وظایف و نحوۀ انتخاب کدخدا را معین نموده است. برای اطلاع بیشتر متن قانون مزبور را دراینجا درج می کنم:

قانون کدخدایی ‌مصوب 20 آذر ماه 1314

‌ماده اول - کدخدای ده نماینده مالک و مسئول اجرای قوانین و نظامنامه‌هایی است که از طرف دولت به او مراجعه می‌شود.‌

ماده دوم - برای هر ده یا قصبه یک نفر کدخدا معین می‌شود و ممکن است بر حسباقت ضاء چند مزرعه یا ده بر عهده یک نفر کدخدا محول شود.

‌ماده سوم - در خالصجات از طرف مالیه محل - در موقوفات از طرف متولی یا نماینده او- در املاک اربابی از طرف مالکین و در دهات خرده‌مالک‌اشخاصی که اکثریت ملک رامالک هستند یک نفر که دارای شرایط مندرجه در ماده 4 این قانون می‌باشد برای کدخدایی به حکومت یا نایب‌الحکومه‌محل معرفی می‌شود که حکم انتصاب او را صادر
نمایند.

‌شرایط کدخدایی

‌ماده چهارم:‌الف - تبعیت ایران.ب - عدم محکومیت به جنحه و جنایت.ج - معروفیت به درستکاری و امانت و لیاقت.‌د - مقیم بودن در یکی از دهات محل مأموریت خود و داشتن رعیتی در یکی از محال مأموریت خود.

‌ماده پنجم - محاکمه و انفصال کدخدا از لحاظ تخلفات اداری به موجب نظامنامه خواهدبود که به تصویب وزارت داخله رسیده باشد.

‌ماده ششم - کدخدایان دهات در محل مأموریت خود موظف به اجرای قوانین و مقرراتی هستند که از طرف حکومت به آنها ابلاغ می‌شود.

‌ماده هفتم - کدخدایان باید امور رعیتی و فلاحتی را مطابق دستور و نظریات مالک تحت مراقبت قرار دهند و می‌توانند دعاوی جزئی بین اهالی ده‌ را که قیمت آن از پنجاه ریال تجاوز نکند به کدخدامنشی حل و تسویه نمایند و منازعات و اختلافات حاصله بین اهالی را جلوگیری و در صورت وقوع‌ حتی‌الامکان به صلح خاتمه دهند.

‌ماده هشتم - کدخدا مکلف است طبق ماده 23 قانون اصول محاکمات جزایی در جلوگیری ازفرار متهم و از بین رفتن اثرات جرم اقدام نموده و‌نتیجه اقدامات را به اسرع اوقات به نزدیکترین پست امنیه یا نایب‌الحکومه اطلاع دهد.

‌ماده نهم - مالکین دهات در موقع فوت یا تغییر کدخدا باید معرفینامه کدخدای جدید را طبق مقررات ماده 4 این قانون به حکومت محل بفرستند‌حفظ اوراق و اسناد دولتی وانجام امور کدخدایی تا تعیین کدخدای جدید به عهده دو نفر از معتمدین محلی که مالک یا مالکین تعیین می‌کنند خواهد‌بود.

‌ماده دهم - از تاریخ اخطار حکومت محل به مالک یا مالکین تا پانزده روز اگر از تعیین و معرفی کدخدا تعلل نمایند حکومت محل کدخدا را طبق‌ماده 4 انتخاب خواهد نمود.

‌ماده یازدهم - هر گاه کدخدا از انتظامات امور زراعتی فروگذار نماید به تقاضای مالک یا مالکین منعزل می‌شود.

‌ماده دوازدهم - قوانینی که با این قانون متناقض باشد ملغی خواهد بود.‌ این قانون که مشتمل بر دوازده ماده است در جلسه بیستم آذر ماه یک هزار و سیصد و چهارده به تصویب مجلس شورای ملی رسید.

 ‌رییس مجلس شورای ملی - حسن اسفندیاری

تشکیل انجمن ده در وایقان:

در سال 1342 لايحه قانوني تشكيل انجمن هاي ده و اصلاح امور اجتماعي و عمران دهات در مجلس شورای ملی به تصویب رسید. موادی از این لایحۀ قانونی را که در رابطه با این موضوع است در اینجا می آورم:

ماده ۷:هر ده انجمنی خواهد داشت که اعضاء آن مستقیماً با رأی مخفی و اکثریت نسبی از طرف ساکنان و اهالی ده انتخاب می‌شوند. ‌

 ماده ۸:مدت عضویت در انجمن ده چهار سال و افتخاری است و انتخاب مجدد اعضاء آن بلامانع می‌باشد. ‌

 ماده ۹:عده اعضای انجمن هر ده به تناسب جمعیت بر مبنای آخرین سرشماری عمومی کشور به شرح زیر تعیین می‌شود: ‌تا ۱۰۰۰ نفر جمعیت پنج نفر، برای هر ۵۰۰ نفر اضافی دو نفر به تعداد اعضای انجمن ده افزوده می‌شود، ‌در هر حال تعداد اعضاء انجمن ده از ۱۱ نفر بیشتر نخواهد بود.

ماده ۲۸:دهبان به انتخاب انجمن و تأیید بخشدار و به حکم فرماندار منصوب می‌شود در تعیین و انتخاب دهبان افرادی که خدمت سپاهی انقلاب ‌را انجام داده باشند به شرط تساوی شرایط حق تقدم خواهند داشت.

با تصویب این قانون انجمن های ده درتمام روستاها از جمله وایقان تشکیل شد تا در مورئ امور عمرانی و اجتماعی آبادی فعالیت نماید. از سال 1343 تا سال 1357 که سال پیروزی انقلاب اسلامی است هر چهار سال یکبار انتخابات انجام شد و تقریباً در تمام دوره ها نیز افرادی را که ذیلاً نام خواهم برد به عنوان اعضای انجمن انتخاب گردیدند. اعضای انجمن وایقان با حسن همکاری که با مرحومان هاشم آقا و پسر ایشان خداکرم کدخداهای وایقان و همچنین اهالی این آبادی داشتند کارهای عمرانی خوبی در سالهای تصدی خود داشتند. شاخص ترین کارهای عمرانی این سالها تأسیس کارخانۀ برق و احداث لوله کشی آب مشروب است که در این مورد به تفصیل در توصیف محلۀ توتونلوق نوشته ام.

اسامی اعضای انجمن وایقان در سالهای مزبور به شرح زیر است:

1.    آقای حاج برجعلی برجی ساکن محلۀ مسجد جامع که فردی محترم و سخت کوش  و بسیار مهمان نواز بود اکثر مهمانی ها برای مسؤولینی که از شهرستان یا استان می آمدند در منزل ایشان برگزار می گردید. ایشان تولیت مسجد جامع وایقان را نیز عهده دار بود و اکنون نیز در حدود نود سالگی در تولیت مسجد مزبور و سایر کارهای اجتماعی وایقان فعال بوده و مورد وثوق مردم می باشد.

2.    مرحوم حاج ابراهیم خلیل خلیلیان ساکن محلۀ پایین که مرد بسیار محترم، اجتماعی و رقیق القلب بود. ایشان در کار کشاورزی نیز بسیار موفق بود.

3.    مرحوم محمد جلالی ساکن محلۀ ماهمادی (محمودلو) بود او سواد قدیمه داشت مرد بسیار محترم و مورد وثوق اهالی وایقان بود. ایشان مدتی نیز مسؤولیت شرکت تعاونی روستایی وایقان را عهده دار بود. یکی از فرزندان ایشان نیز در جنگ تحمیلی به شهادت رسید که در بحث شهدای وایقان در این مورد نوشته ام.

4.    مرحوم رستم سمندری که ساکن محلۀ ماهمادی (محمودلو) بود ایشان نیز مرد بسیار محترم و خوش اخلاق و شوخ طبع بود. یکی از فرزندان ایشان نیز در جنگ تحمیلی به شهادت رسید که در بحث شهدای وایقان در این مورد نوشته ام.

5.    آقای حاج میرابوطالب طباطبایی ساکن محلۀ ایشیخلی (شیخ لو) است ایشان از سادات محترم وایقان بوده وتبار بسیار خوشنامی دارد و مورد وثوق و احتراماهالی وایقان می باشد و تا این اواخر نیز در کارهای اجتماعی بسیار مخصوصاً در اصلاح ذات البین فعال بودند. الآن به علت کسالتی که دارند کمتر می توانند در مسایل اجتماعی فعال باشند.

6.    آقای محمد رضاعلمشاهی که ساکن محلۀ جان احمد می باشند. ایشان دارای سواد قدیمه هستند و خیلی علاقمند مطالعه می باشند مخصوصاً به کتب تاریخی بسیار علاقمندن. بیان شیرین و شیوایی نیز دارند معمولاً در مجالسی که حضور دارند با تعریق قضایای تاریخی مجلس را گرم می کنند. انسان محترم و مورد وثوق اهالی است.

7.    مرحوم حاج محمدعلی بخش وایقان که ساکن محلۀ داش کوچه سی بود ایشان مرد بسیار درستکار و منیع الطبع بود. در اکثر کارهای عمرانی وایقان از نظر مالی و جانی بی ریا مشارکت می نمود. بسیار مورد اعتماد مردم وایقان بالاخص محلات شرق بود.

۸. مرحوم حاج عیسی نوری ساکن محله پایین بود او مرد بسیار محترم و کاردانی بود و در اکثر کارهای عمرانی و اجتماعی وایقان مشارکت فعال داشت مخصوصاْ در بازسازی حمام وایقان از کسانی بود که بیشترین کمک مالیرا داشت.